Dijital Para Devrimi: CBDC’ler Neler Getiriyor?

Merkez Bankası Dijital Parası (CBDC) Nedir?

Merkez Bankası Dijital Para birimi (Central Bank Digital Currency) merkez bankaları tarafından oluşturulan ve işletilen dijital para birimini ifade etmektedir. CBDC merkez bankası tarafından yönetilen bir sistem üzerinden çalışır ve genellikle merkez bankası tarafından işletilen bir elektronik cüzdan altyapısıyla mobil uygulama üzerinden kullanıcıların erişimine sunulur. Ayrıca merkez bankasının sunacağı servis altyapıları sayesinde bankalar, ödeme kuruluşları veya e-para kuruluşlarına ait uygulamalardan işlemler yapılabilir ve cüzdan bilgileri görüntülenebilir. (Bu kısım regülasyonların çıkaracağı çerçeveyle netlik kazanacaktır.)

Vatandaşlara ait dijital paralar merkez bankaları bünyesinde saklanması vergilendirme açısından mali regülatörlerin elini güçlendirecektir. Vergilendirmenin daha geniş tabana yayılmasının yanı sıra bireysel ve tüzel yapıların ekonomik faaliyetlerini kolay izleme imkanı da ortaya çıkacaktır. Bu yönüyle daha adil ve genele yayılmış bir vergilendirme sistemi ekonomik büyümeye doğrudan katkı sağlayabilir. Öte yandan paranın izinin takip edilebilmesi daha güçlü bir şekilde yapılabilecek olup; terörün finanse edilmesi, kara para aklanması, yasa dışı faaliyetler, kaçakçılık veya usülsüz bir çok işlemin önlenmesi sağlanabilecektir.

CBDC genel olarak yönetimsel maliyet avantajı sağlamasının yanı sıra vergilendirme ve paranın izi konusunda getirdikleriyle ekonomilere ciddi getiriler sağlaycaktır. Bu faydaların yanında bankalar cephesinde de ciddi değişimlere kapı açabilir. Merkez bankası dijital cüzdanları üzerinden işlem yapacak vatandaşlar bankalarla daha az operasyonel konularda etkileşim kuracaklardır. Ayrıca banka şubesi ve ATM gibi fiziksel kanallara rahat ulaşamayan vatandaşlar merkez bankalarının kendilerine sunacağı elektronik cüzdanlar üzerinden kolay bir şekilde ödeme sistemleri ekosistemlerine dahil olabileceklerdir.

Dijital para, yalnızca elektronik ortamda var olan ve banknot ile madeni paraların aksine somut olmayan bir ödeme yöntemidir. Dijital para, bilgisayarlar, akıllı telefonlar ve internet gibi teknolojilerin yardımıyla varlıklar veya kullanıcılar arasında transfer edilebilmektedir. Fiziksel para birimlerine benzese de dijital para, anlık işlemlerin yanı sıra sınırsız mülkiyet devrine izin vermektedir. Dijital para birimleri, mal ve hizmet satın almak için kullanılabilmekte, servet biriktirme aracı olarak hizmet etmekte ve dolayısıyla paranın geleneksel fonksiyonlarını yerine getirebilmektedirler (Tüysüz, 2022: 17,18).

Merkez Bankası Dijital Parasının Kripto Paralardan Farkları

CBDC, kripto paraların aksine merkeziyetçi bir yapı tarafından yönetilir. Merkez bankası veya devlet tarafından yönetilen bir dijital para birimidir ve genellikle bir ülkenin resmi para birimine dayanır. Örneğin, Türkiye’de Merkez Bankası Dijital Parası, Türk Lirası (TRY) olarak adlandırılır ve Türk Lirası’nın dijital bir versiyonudur.

CBDC, genellikle bir ülkenin resmi para birimine benzer şekilde değerlendirilir ve kullanılır, ancak cüzdan yapıları işleyişiyle kripto para birimlerine benzer şekilde de işleyebilir. Kripto paralar blok zincir ve dağıtık defter teknoloji altyapısına sahiptir. Kripto paralar ana kaynağı belli olmayan elde edilmiş paraların transferine ve kullanılmasına oldukça imkan tanıyabiliyor. CBDC ise merkez bankaları kontrolünde kara paraların aklanmasını neredeyse imkansız hale getiriyorlar.

Türkiye’de CBDC Çalışmaları Var mı?

2020 yılında Türkiye’de, CBDC çalışmalarının TCMB ve TÜBİTAK beraberliğinde uygulamaya konulacağını; anlık ödeme sisteminin tasarım, geliştirme ve test aşamalarına başlanacağı açıklandı.

2021 Eylül ayında ise TCMB ASELSAN, HAVELSAN ve TÜBİTAK-BİLGEM ile anlaşma sağlanarak “Dijital Türk Lirası İş birliği Platformu” oluşturulduğu açıklanırken resmi duyuruda şu ifadeler yer aldı: “Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB), mevcut ödemeler altyapısını tamamlayıcı nitelikte dijital Türk lirasının tedavülünün potansiyel katkılarını araştırmayı sürdürmektedir. Merkez Bankası Dijital Türk Lirası Araştırma Geliştirme (AR-GE) projesi kapsamında kavram ispat çalışmasının tamamlanması ile başlayan süreç, teknoloji paydaşlarının katılımı ile bir sonraki aşamaya taşınmaktadır.”

Dijital Türk Lirası ARGE Projesi platformunda anlaşma imzalanması

2022 Aralık ayında TCMB öncülüğünde yürütülmekte olan Dijital Türk Lirası Projesi’nin birinci faz çalışmaları kapsamında, Dijital Türk Lirası Ağı üzerindeki ilk ödeme işlemleri başarılı bir şekilde gerçekleştiği duyuruldu.

TCMB, teknoloji paydaşları ile birlikte yürüttüğü dar kapsamlı ve kapalı devre pilot uygulama testlerine 2023 yılında da devam edildi.

Hazine ve Maliye Bakanlığı ile Strateji ve Bütçe Başkanlığı tarafından hazırlanan Orta Vadeli Program (2024-2026) raporunda Dijital Türk Lirası hakkında hedeflere yer verildi. Dijital Türk Lirası yasal düzenlemenin 2024’ün 4. çeyreğinde hayata geçirilmesi hedefleniyor. Bu tarihe kadar ikinci faz pilot çalışmalardan elde edilecek sonuçlar doğrultusunda Dijital Türk Lirasının yaygınlaştırılmasına yönelik çalışmalar yürütülecek.

Dünyada CBDC Nasıl İlerliyor?

CBDC dünyanın birçok ülkesinde konsept olarak çok uzun süredir yapılıyor. Amerika Birleşik Devletleri merkez bankası FED bu konuda şu an temkinli davranıyor. İngiltere, Norveç gibi ülkeler ise konuya daha iştahlı bakıyorlar. Bu arada Çin’de “Dijital Yuan (e-CNY) ” , İsveç’te “e-Krona”, Nijerya ‘da “eNaira”, Bahamalar ‘da “Sand Dollar”, Jamaika’da ise “Jam-Dex” ismiyle dijital olarak kullanıma açılmış örnekler var.

Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS) koordinasyonunda Norveç, İsveç ve İsrail ülkelerinin ortak yürüteceği Ice Breaker ismini verdikleri Dijital Para projesi 2022 yılında duyuruldu. Ice Breaker projesinde dijital paranın son kullanıcı işlemleri, uluslararası ticaret ve para transfer işlemlerinde nasıl kullanılabileceğine dair ortak bir araştırma yürütülmeye başlandı.

Bahamalar parası Sand Dollar ülke içerisindeki gerekli teşviklerin eksikliği ve PR çalışmalarının yeteri kadar yapılamaması sebebiyle henüz istenilen kullanım adetlerine ulaşamadı. İngiltere ‘de 2022 yılından itibaren analiz ve araştırma çalışmaları yoğunlaşmış olup 2025 yılına CBDC piyasaya sürme hedefleri var.

Jamaika’da CBDC parasını 2022 yılında hayata geçirmeyi başaran ülkelerden bir tanesi. Bahamalar ’da olduğu gibi teşvik mekanizmalarının yetersizliği sebebiyle cüzdan ve yeni paranın kullanımı çok az seviyelerde ilerliyor.

Mayıs 2021’de Dijital Dolar Projesi, CBDC’nin ABD’de kullanım potansiyelinin testlerini yapmak üzere beş adet pilot program başlatmayı planladı.

2014’ten itibaren Çin’in merkez bankası “dijital yuan” üzerinde çalışmaya başladı. Çin’deki gelişmeler hızlı ilerliyor, oldukça heyecan verici ve ciddi yol alındı.

Çin’deki Dijital Para Gelişmeleri

2020

Nisan 2020’de, para biriminin işlevselliğini iyileştirmek için Çin çevresindeki dört şehirde (Shenzhen, Suzhou, Chengdu ve Xiong’an) testler başladı. Test alanları arasında para biriminin güvenilirliği, istikrarı, kullanım kolaylığı ve kara para aklamanın, vergi kaçakçılığının ve terör finansmanının önlenmesi gibi düzenleyici konular yer alıyor.

Para birimi banka hesaplarına aktarılabilir veya belirli satıcılarda doğrudan kullanılabilir ve kişinin akıllı telefonundaki uygulamalar aracılığıyla kontrol edilebilir.

Nisan 2021 itibarıyla, aralarında devlete ait altı bankanın da bulunduğu bankalar tarafından geliştirilen bu tür uygulamaları 100.000’den fazla kullanıcı tarafından kullanılmaya başlandı.

Dijital para birimi, Çin’deki Starbucks ve McDonald’s gibi mağazaların yanı sıra JD.com gibi çevrimiçi alışveriş platformlarında da harcanabilir.

2021

Nisan 2021 tarihine gelindiğinde Dijital para testleri 6 eyaleti daha kapsayacak şekilde genişletildi: (Şanghay, Hainan, Changsha, Xi’an, Qingdao ve Dalian.)

2021’in sonu itibariyle 13,8 milyar dolar tutarında işlem gerçekleştirilirken, sistemde 261 milyon kullanıcı vardı.

2022

31 Mart 2022’de Çin Halk Bankası, testlerin 6 farklı eyalete daha genişletildiğini duyurdu: Tianjin, Chongqing, Guangzhou, Fuzhou, Xiamen ve 2022 Asya Oyunlarına ev sahipliği yapan Zhejiang eyaletlerinde dijital para kullanıma açıldı.

2023

Mayıs 2023’ten itibaren, Jiangsu eyaletindeki Changshu, kamu çalışanlarının yanı sıra devlete ait şirketler ve kamu kurumlarındaki personel için maaş ödemelerini e-CNY cinsinden uygulamaya başladı.

11 Temmuz 2023’te Bank of China, China Telecom ve China Unicom, SIM’in NFC özelliğini kullanarak çevrimdışı ödemelere izin veren SIM kart tabanlı e-CNY cüzdanlarının ortak duyurusunu yaptı.

Merkez Bankası Dijital Para Sisteminin Bankacılık Sektörüne Etkileri

CBDC’nin bankacılık sistemlerine ciddi etkileri olacaktır. Öncelikle, CBDC kullanımında vatandaşların bankalardan hesap açma gereksinimi ortadan kalkabilir. Çünkü Merkez Bankalarının vatandaşlara vereceği cüzdan sayesinde vatandaşlar/müşteriler kendi hesaplarını bu uygulama üzerinden görüntüleyebiliyor olacak. Başka kişilerin cüzdanlarına para transferi ve ödeme yapabiliyor hale gelecekler. En temel işlemler merkez bankası cüzdanları üzerinden ihtiyacı görebilir. Ancak vatandaşların Finansman ihtiyacı, çek/senet kullanımı, tahsilatlar gibi ihtiyaçlardan dolayı bankaların sunacağı avantajlar için tekrardan banklara dönmeleri mümkün. Bu yönüyle birlikte yaygın bir şekilde dijital paraların kullanımı ile bankaların çalışma şekilleri değişebilir.

Dijital paralar ve cüzdanlar sayesinde işlemlerin hızı artarken maliyetleri düşebilir. Oluşacak rekabet sonucunda da bankalar kendi maliyetlerini azaltma yönüne gitme eğiliminde olacaklardır. Bu durum bankaları çok daha verimli çalışmaya zorunlu kılacaktır. Ayrıca, dijital paralar sayesinde bankaların çalışma alanları da genişleyebilir. Örneğin, dijital paralar sayesinde bankalar dünya çapında hizmet verebilirler ve hatta fiziksel şubeye gerek duymadan faaliyet yapılabilir. Dijital paralar sayesinde yeni finansal hizmetler sunan fintech şirketleri ortaya çıkabilir ve bu şirketler geleneksel banklara rakip olarak hizmet verebilir.

Dijital para sistemi geleceğin para sistemi olabilir. Özellikle Covid-19 salgını sırasında dijital ödeme yöntemlerinin kullanımı arttı ve insanlar daha fazla dijital kanalları kullanmaya başladı. Bu nedenle, dijital para sistemi gelecekte daha fazla tercih edilebilir ve geleceğin para sistemi olma potansiyeline sahip olabilir. Dijital para sistemi gelecekte bel bağlanılan bir sistem olabilmesi için arkasında merkez bankalarının olması kural koyucu kurumlar ve müşterilere bir güvence olmaktadır. Merkez bankaları, dijital para birimi üretebilir ve işletebilirler.

Kağıt Para Ortadan Kalkacak mı?

Dijital para sistemi bir ülke sınırlarında ancak %100 kabul görürse kâğıt para tamamen ortadan kalkabilir. Dijital para, kâğıt para gibi fiziksel bir ortamda yoktur ve sadece elektronik olarak işlem görmektedir. Bu nedenle, dijital para sisteminde kâğıt para kullanımı tamamen ortadan kalkabilir ve tüm işlemler dijital ortamda gerçekleştirilebilir. Ancak, bu durumun gerçekleşmesi için tüm ülkelerin dijital para sistemine geçmesi ve tüm kullanıcıların bu sistemi kullanmaya razı olması gerekmektedir.

Merkez bankaları dijital paraları, paranın bazı fonksiyonlarını yerine getirebilirken tüm fonksiyonları yerine getirme gücüne sahip değillerdir. Örneğin, merkez bankaları dijital paralarını kullanarak para arzını kontrol edebilirler ve bu sayede enflasyonu önleyebilirler. Buna mukabil dijital paraların değerini belirleyen faktörler, merkez bankalarının kontrolü dışında olabileceğinden, merkez bankaları dijital paralarının değerini tam olarak belirleyemeyebilirler.

Dijital para sistemi sayesinde müşterilerin banka şubelerine gidiş-gelişleri azalabilir. Dijital para sistemiyle müşteriler, dijital para gerektiren ödeme işlemlerini merkez bankası veya bankalar dışında ödeme kuruluşlarına ait dijital cüzdanlara yüklenen bakiyeler üzerinden yapabilmek imkanına da kavuşacaklardır. Bu sayede vatandaşlar banka mobil uygulamalarına gerek duymadan hesap işlemleri, transferler, ödemeler gibi temel işlemlerde daha demokratize hareket edebileceklerdir. Bu durumlar bankalar için daha az operasyon gerektiren bir hale dönüşeceği gibi temel işlemlerden alınan komisyonlardan da feragat edecekleri anlamına da gelebilir. Bankaların operasyon merkezleri ve şubelerdeki operasyon yapıları daha minimize bir organizasyonla müşterilere hizmet sağlayabilecektir.

İstihdam Nasıl Etkilenir?

Eğer Merkez Bankası dijital para sistemi, mevcuttaki fiziki paranın tamamen yerine geçer ve bankacılık işlemlerinin büyük bir kısmı dijital cüzdanlar üzerinden dijital paralarla gerçekleştirilirse, bu durumda bankacılık sektöründe istihdam kapasitesi azalabilir. Öte yandan Merkez Bankası dijital para sistemi, mevcut bankacılık sistemine ek olarak uygulanırsa ve bankacılık işlemlerinin bir kısmı hala fiziksel ortamda gerçekleştirilirse, bu durumda istihdam kapasitesinde bir azalma olmayabilir. Fintech ve ödeme kuruluşlarına yeni iş alanları ve kazanç fırsatları doğması sebebiyle yeni iş sektörleri ve uzmanlık alanları ortaya çıkabilir. Sektördeki değişim ve hızlı dönüşüm bilgi teknolojileri insan kaynaklarına daha çok çeşitli iş imkanları sunacaktır. İş modellerindeki fırsatlar start-up dünyasında daha fazla hareketlenmeleri tetiklemesiyle girişimci bireylerin iş hayatına süratle dahil olmasını sağlayacaktır.

Dijital Para Daha mı Hijyenik?

CBDC’nin kağıt para sisteminden daha hijyenik olduğu düşünülmektedir. Kağıt para sisteminde kullanılan kağıt paraların hijyenik olması için periyodik olarak dezenfekte edilmeleri gerekmektedir. Bu yönüyle fiziksel paraların hijyen problemi vardır. Diğer taraftan dijital para sisteminde, para transferi sırasında kullanılan cihazlar (özellikle cep telefonları ve bilgisayarlar) aşırı derecede kirlenmeye ve bakteri toplama potansiyeline sahiptir. Bu nedenle, dijital para sistemi kağıt para sistemine göre hijyenik açıdan avantajlıdır diyemeyiz.

Pandemi Süreçleri Nasıl Etkiler?

Covid benzeri dünya genelinde yaşanan salgınlar merkez bankalarının dijital para sistemine geçişini hızlandırabilir. Özellikle nakit kullanımını azaltmaya yönelik çalışmalar artarak dijital para sistemlerine yönelim gösterebilir. Ayrıca pandemi süreci nedeniyle çeşitli yerlerde nakit kullanımının azaltılması ve hatta yasaklanması gibi önlemler alınabilir. Bu durum dijital para kullanımının artmasına neden olabilir. Özelikle fiziksel para kullanımını azaltmak ve daha güvenli bir ödeme yöntemi olarak dijital para kullanımını arttırmak amacıyla yapılmıştır. COVID-19 salgını sırasında, birçok insan fiziksel para yerine bankaların self-servis kanallarını kullanmayı tercih etmiştir. Ayrıca, COVID-19 salgını sırasında çoğu insan evde kalmış ve online alışveriş yapmayı tercih etmiştir. Bu durum da dijital para sistemine geçişi hızlandırmaya yönelik faktörlerden sayılabilir.

Finansal Yeniliklerin Platformlara Etkisi

Finansal yenilik kavramını tanımlamak gerekirse “Finansal piyasaların tam olmaması ve/veya finansal aracılığın etkin olmaması sonucu doğan kâr fırsatlarından faydalanmak amacıyla ortaya çıkan bir ürün ya da bir süreç” olarak ifade edilebilir. Bu süreçte hizmete geçen dijital platform araçları, para çekme makinaları (ATM) ve elektronik fon transferi (EFT)’dir. Elektronik ödeme yöntemlerinin günlük yaşamda sıkça kullanılmasının ardından ortaya çıkan en yeni olgu e-para kavramı olmuştur. Elektronik para, paranın dolaşımının (velocity) ciddi oranlarda artmasına sebep olmaktadır. Ödeme ve para transferlerinin tamamen internet üzerinden yapılması ile birlikte dijital paralar kullanılmaya başlanmıştır (Özbaş, 2019: 87).

Merkez bankası dijital para sisteminde ilk etapta ATM cihazları tamamen devre dışı kalmayabilir. Dijital para kullanımının yoğun olduğu ekonomilerde ATM’ler üzerindeki fiziksel işlemler azalacaktır. Ancak, dijital para sistemlerinin çalışma şekilleri farklı olabilir ve bu nedenle ATM cihazlarının nasıl dönüşeceği veya hayatlarının sürdürüp sürdüremeyeceği konusu işleten bankaların stratejik kararları ve müşteri talepleri şekillendirecektir. Örneğin, vatandaşların cüzdan benzeri uygulamalarla tüm ödeme yöntemlerinin karşılanmasıyla müşterilerin nakit paraya ihtiyacının minimize edilmiş olacaktır. Bu durum ATM hizmetlerinin minimize olacağı çıkarımına ulaşılabilir.

Dijital Paranın Maliyetlere Etkisi

Merkez bankası dijital para sisteminde işlem maliyetleri düşer. Öncelikle, dijital para sistemlerinde fiziksel para yerine elektronik para kullanılır, bu da para taşıma, saklama ve sayma gibi fiziksel işlemleri ortadan kaldırır. Bunun yanı sıra, dijital para sistemlerinde işlemler genellikle hızlı ve doğrudan yapılır, bu da işlemlerin hızlı bir şekilde gerçekleştirilmesine ve dolayısıyla işlem maliyetlerinin düşmesine yardımcı olur. Ayrıca, dijital para sistemlerinde bankalar ve diğer finansal kurumlar arasında aracı olmadığı için, işlemler arasında para transferi için ek ücretler gerekmez ve bu da işlem maliyetlerini düşürür.

Makroekonomik yönetimlerde merkez bankalarının etkinliği ve rolü çok büyüktür. Merkez bankaları bu etkinliğini para politikasını kullanarak yapmaktadır. Bu uygulamaların gelişen finans teknolojisine yetişebilmesi için dijital paranın ekonomiye getireceği yararlar ile katlanılacak maliyetlerinin dikkate alınması gerekmektedir (Coeure, 2018).

Merkez bankası dijital para sistemini işletim maliyeti, fiziksel para yönetimine göre daha düşük olabilir. Örneğin, fiziksel para yönetiminde paraların basımı, dağıtımı ve yönetimi gibi işlemler için harcama yapılması gerekir. Bunun yanı sıra, fiziksel para sistemi için güvenlik önlemlerinin alınması ve bunların yönetimi de maliyetli olabilir. Dijital para sisteminde ise, paralar dijital ortamda saklanır ve işlemler internet üzerinden gerçekleştirilir, bu da işletim maliyetlerini azaltır. Ancak, dijital para sisteminde de güvenlik önlemlerinin alınması ve yönetimi gerektiğinden ekstra güvenlik yazılım maliyetleri gün yüzüne çıkacaktır.

Merkez bankası dijital para sisteminde senyoraj kazançları, merkez bankasının dijital para birimlerini çeşitli finansal enstrümanlarda tutarak kazanç elde etme şeklidir. Merkez bankası dijital para birimlerini belirli vadeli menkul kıymetlerde tutarak faiz/kâr payı kazançları elde edebilir. Ayrıca, merkez bankası dijital para birimlerini ticaret işlemlerinde de kullanarak döviz kazançları elde edebilir. Bu senyoraj kazançları, merkez bankasının dijital para sisteminde likidite sağlaması ve para birimlerinin değerini koruma amacıyla yapılmaktadır.

Merkez bankası dijital para sisteminde, para dolanım hızı genellikle yüksektir. Bu, para transferlerinin hızlı bir şekilde gerçekleşebildiği ve ödemelerin anında yapılabildiği anlamına gelir. Bir müşteri bir ürün satın alırken, ödeme işlemi anında gerçekleştirilebilir ve satıcıya para hemen yatırılır. Bu, dijital para sisteminde para dolanım hızının yüksek olduğunu gösterir. Bu nedenle, merkez bankası dijital para sistemi, günlük yaşamda kullanım için pratik ve hızlı bir ödeme yöntemidir.

Merkez bankası dijital para sisteminde, para arzını kontrol etmek için aşağıdaki yöntemleri kullanabilir:

Merkez bankası dijital para arzını belirli aralıklarla değiştirebilir. Bu yöntem ile para arzı azaltılırsa, fiyatlar genellikle düşer, para arzı artırılırsa fiyatlar genellikle yükselir.
Merkez bankası dijital para sisteminde, merkez bankası dijital paraların çıkarılması veya geri alınmasını kontrol edebilir. Bu yöntemle, merkez bankası fazla miktarda dijital para çıkarırsa, para arzı artar ve fiyatlar yükselir, dijital para geri alınırsa, para arzı azalır ve fiyatlar düşer.
Merkez bankası dijital para sisteminde, merkez bankası dijital para çeklerinin çıkarılmasını veya geri alınmasını kontrol edebilir. Bu yöntemle, merkez bankası fazla miktarda dijital para çekleri çıkarırsa, para arzı artar ve fiyatlar yükselir, dijital para çekleri geri alınırsa, para arzı azalır ve fiyatlar düşer.
Merkez bankası dijital para sisteminde, merkez bankası dijital para rezervlerini kontrol edebilir. Bu yöntemle, merkez bankası fazla miktarda dijital para rezervleri tutarsa, para arzı artar ve fiyatlar yükselir, dijital para rezervleri azaltırsa, para arzı azalır ve fiyatlar düşer.